الگوگیری از سلوک حضرت زینب سلام الله علیها در تهذیب نفس
در تاریخ ادیان الهی به ویژه اسلام الگوهایی ظهور کرده اند که با تهذیب نفس به معنای تطهیرنفس از پلیدی ها، فانوس هدایت بشر در رسیدن به قله های رفیع انسانیت شده اند. یکی از این بزرگان حضرت زینب سلام الله علیها است.
تهذیب نفس، در گرو خودشناسی است. یعنی انسان باید بداند کیست؟ و چه جایگاهی در این عالم و بین موجودات دیگر دارد. پس آغاز راه تهذیب، خودشناسی است. وقتی انسان بفهمد که کاملترین موجود است و محبوبترین آنها نزد خدا است در یک کلام وقتی به جایگاه ممتازش در این عالم هستی پی ببرد برای بازگشت به خوبیها و برای رفع آفات و خدایی شدن، بهترین انگیزه را خواهد داشت، حضرت زینب سلام الله علیها با اسوه پذیری از خاندان عصمت و طهارت و بهره گیری از نور نبوت و امامت به این درک از جایگاه ممتازش در عالم هستی رسید و تجسم زهد، ورع، علم، عفاف و اخلاق الهی و یکی از اسوه های دین اسلام شد. ایشان توانستند با تزکیه و تهذیب نفس- که شرط رسیدن به قرب الهی است- خود را به عالی ترین درجه های کمال و صفات پسندیده برسانند. سربلندی این بانو در آزمون های بزرگ الهی که بزرگترینش در روز عاشورا نمود پیدا کرد؛ نتیجه تهذیب و تزکیه نفس بود که توانستند بر همه مصائب و مشکلات فائق آیند و الگوی صبر، استقامت، دانایی و شجاعت گردند. حضرت زینب سلام الله علیها بدون هیچگونه جزع و فزع در روز عاشورا و بعد از آن، کل مصائب آن واقعه تاریخی را زیبا می بیند و با اقتدار کامل و ایمان راسخ خود را غرق در معشوق و فنای در الله می نماید. حال آیا جز این است که رسیدن به این درجه از کمال از راه تهذیب و تزکیه نفس میسر شده است؟
حضرت زینب سلام الله علیها تجسم زهد، ورع، علم، عفاف و اخلاق الهی و یکی از اسوه های دین اسلام است که بیشترین بهره را از نور امامت برد و توانست با تزکیه و تهذیب نفس- که شرط رسیدن به قرب الهی است- خود را به عالی ترین درجه های کمال و صفات پسندیده برساند.
1- تزکیه و تهذیب نفس
تزکیه در اصل از ماده “زکو” به معنای تطهیر نفس و مال، صلاح، تقوا، مدح و ستایش و تنزیه خویش می باشد. در اصطلاح اخلاق و عرفان، نیز تهذیب عبارت است از تطهیر و پاک سازی نفس از اخلاق ناپسند و آلودگی های اخلاقی، به منظور گام برداشتن درجهت فضائل اخلاقی که در نهایت موجب کمال و سعادت واقعی در دنیا و آخرت می شود.
2- چرایی نیاز به الگو در سلوک تهذیب نفس
در طی کردن مراحل تهذیب نفس، بی نیاز از یک اسوه و الگو نیستیم. الگو به افراد انسانی کامل و رشدیافته ای که لیاقت سرمشق بودن دیگران را دارند اطلاق می گردد. در فرهنگ اسلامی به جای الگو از واژه اسوه استفاده می شود: «اسوه، حالتی است که انسان به هنگام پیروی از غیر خود پیدا می کند و بر حسب اینکه پیروی از چه کسی باشد، ممکن است اسوه نیک یا بد برای انسان فراهم آید.» دین مبین اسلام نیز بر استفاده از روش الگویی تاکید فراوان دارد. در این دیدگاه اسوه یا الگو با ربوبیت پیوندی مستقیم دارد؛ به عبارت دیگر، جایگاه الگو، جایگاه ربوبیت است. با توجه به ریشه دار بودن این نیاز و کارکرد آن، قرآن کریم برای هدایت آن در مسیر صحیح تلاش نموده است. این جهت گیری، گاه با معرفی و نشان دادن الگوهای شایسته است که در آیاتی همچون« قد کانت لکم اسوه حسنه فی ابراهیم والذین معه» ( ممتحنه، آیه 4) برای شما سرمشق خوبی در زندگی ابراهیم و کسانی که با او بودند وجود دارد. گاه با بیان رفتار اسوه ها و زندگی آنان مانند استواری و ثبات قدم پیغمبران، ادب بلیغ آنان در سخن گفتن با خداوند و رابطه استادی و شاگردی خضر و موسی و… مومنین را به تقلید و پیروی ازآنها و همانند سازی با الگوهای پسندیده، ترغیب و تشویق کرده است.
شناساندن انسان های کامل، مقدمه ای است بر ایجاد و ژرف سازی پیوندهای قلبی و عملی افراد نسبت به ایشان. در پرتو این معرفت، باید ابعاد وجودی آنان را شناخت و باید کوشید تا در عبودیت و عبادت، در عرفان و معرفت، تهذیب و تزکیه روز به روز به آن اسوه های یگانه نزدیک تر شد. سعادت کامل در گرو پیروی کامل و بی چون و چرا از ایشان است. چرا که یگانه راه مطمئن قرب الهی، اسوه پذیری عاشقانه و اقتدای خالصانه به سیره علمی و عملی ایشان است. یکی از این اسوه ها حضرت زینب سلام الله علیها است.
3- حضرت زینب سلام الله علیها
حضرت زینب کبرى علیها السلام در روز پنجم جمادى الاول سال پنجم یا ششم هجرى قمرى در شهر مدینه منوّره متولّد شد. نام مبارک آن بزرگوار زینب، و کنیه گرامیشان ام کلثوم و لقب آن حضرت عقیله بنی هاشم می باشد. حضرت زینب علیها السلام پرورده روح علوی و فاطمی و شاگرد مکتب تربیتی دو انسان کامل و مکمّل و قرآن ناطق بود؛ دو انسانی که تربیت شده خاتم الانبیا، محمد مصطفی صلی الله و علیه و آله بودند. ازاین رو، زینب سلام الله علیها عصاره تربیتی پیامبر اکرم صلی الله و علیه و آله، علی علیه السلام و فاطمه سلام الله علیها بود؛ که از همان اوان کودکی به تحصیل علم و تهذیب پرداخت، و در بیست و پنج سال خانه نشینی پدرش، وقت خود را صرف آموختن کمال، دانش و بینش و علوم بی کران پدر بزرگوارش کرد و در همان جوانی فردی متبحر، فقیهی عالم و متقی گردید.
3-1- تحصیل علم و تهذیب
به خاطر ویژگی های اعلای معنوی و خلوص و طهارت بی نظیر، به مرحله ای رسید که صاحب علم لدنّی شد. دامنه و عمق دانش زینب کبری چنان وسعت داشت که ائمه معصوم نیز این ویژگی زینب قهرمان را می ستودند. امام سجاد علیه السلام، زینب کبری سلام الله علیها را به عنوان دانشمند فهیم معرفی کرده و خطاب به آن بانوی بزرگ می فرمود: «سپاس خدای را که شما دانشمندی بدون معلم هستید.» حضرت زینب کبری در اثر معرفت به خدا،عبودیت الهی، هدایت و حمایت انسان کامل، خلوص و طهارت به مقام ولایت (نبوت تسدیدی ) که باطن نبوت است رسید، این نبوت غیر از نبوت تشریعی است. راه رسیدن به این مقام برای همگان باز است، ولی شایستگی رسیدن به این درجه فقط در اثر تهذیب نفس، طهارت عقل و دل، طی مقامات سلوکی و معنوی برای انسانهای اهل معرفت و معنویت حاصل می شود. مقام علمی و معنوی او به حدی رسید که امام حسین علیه السّلام نیابت امامت را در کربلا به دلیل بیماری امام زین العابدین علیه السّلام به او می سپارد.
3-2- ورع و تقوا
علم آموزی توأم با تقوا که زمینه ی رشد و تعالی انسان به سوی خداست، یکی از مهم ترین ویژگی های حضرت زینب سلام الله علیها است که می تواند الگوی مناسبی برای ره پویان علم و اندیشه باشد. داشتن علم همراه با تقوی بینشی به انسان عطا می کند که با استفاده از آن می توان به تربیت صحیح فرزندان و تحلیل مسایل اجتماعی و سیاسی پرداخت و مستقلا تصمیمات مناسب با شأن زن را اتخاذ نمود. بنابراین اگر بخواهیم یک الگوی کامل برای ورع و تقوا ذکر کنیم می توانیم از حضرت زینب سلام الله علیها نام ببریم که با تأسی به سیره ی آن حضرت می توان به لحاظ شخصی و اجتماعی به کمال و اعتلا رسید. حضرت زینب سلام الله علیها آیینه ی تمام نمایی بود که هرکس در او نظر می کرد، عظمت خاندان عصمت را مشاهده می نمود. آن گونه به نماز می ایستاد که گویی حضرت فاطمه سلام الله علیها به نماز ایستاده است و آن چنان ناله سر می داد که یاد پدر گرامی اش را در خاطره ها زنده می کرد و همچنین در شب زنده داری و ذکر دایم و سجده های طولانی با برادران خویش هماوردی می کردند.
3-3- بندگی و عبادت
یکی از مهم ترین وسیله ها برای تقرب به درگاه پروردگار متعال و وصول به مقام قرب و کمال، عبادت و بندگی در پیشگاه مقدس اوست و هرکس به هر مقام و مرتبه رسیده است، از این راه بوده است. قرآن کریم اساساً هدف خلقت را عبادت ذکر کرده و در ایه 56 سوره ذاریات می فرماید:«و ما خلقت الجنّ و الانس الا لیعبدون». ( نیافریدیم جنّ و انس را جز برای آنکه مرا بپرستند)، البته عبادت خداوند صرفاً به خواندن چند رکعت نماز، و یا انجام سایر عبادت های بدنی و مالی به تنهایی نیست، بلکه معنای عبادت؛ غایت خضوع و تسلیم و اظهار ذلت در پیشگاه خدای تعالی است که نماز و روزه و سایر اعمال، مصادیقی از آن مفهوم کلی و راهی است برای رسیدن به آن مقام عالی که به دستور شارع مقدس و رهبران اسلام باید انجام داد.
3-4- استقامت و پایداری
تاریخ گواه مصیبت های فراوانی است که بر حضرت زینب سلام الله علیها، وارد شده است. حضرت زینب سلام الله علیها سمبل زنی شجاع، مدیر و لایقِ رهبریِ گروهی مصیبت زده در اوضاع و شرایطی بسیار سخت و طاقت فرسا بود که نه تنها بحران پس از واقعه کربلا را بلکه بحران بشریت را خدای گونه مدیریت کرد. شخصیت استثنایی حضرت زینب کبری(سلام الله علیها) به عنوان انسان بزرگی که پیام آور واقعه ی کربلا بود، مسیر تاریخ را تغییر داد و افکار عمومی آن روز را رهبری نمود و باعث شد تا ابعاد مختلف نهضت اباعبدا… الحسین(علیه السلام) به درستی شناخته شود و در نتیجه تهذیب نفس تحول عمیقی را در جامعه ی آن روز ایجاد کرد.امام سجّاد علیه السّلام در باره ی مقاومت وپایداری زینب سلام الله علیها می فرماید «در سفر اسارت از کوفه تا شام
بارها شاهد بودم که عمه ام زینب علیها السلام غذای خود را بین کودکان تقسیم می کرد و خودش از شدت گرسنگی و ضعف نماز شب را نشسته می خواند و در ایام سفر هیچگاه نماز شب او ترک نشد».
3-5- حجاب و عفاف
از همان نخستین روزی که آدمی پای بر زمین نهاد، التزام به پوشش در نهاد او زاده شد. «یا بنی آدم قد انزلنا علیکم لباساً یواری سوآتکم و ریشا و لباس التقوی ذلک خیر ذلک من آیات الله لعلهم یذکرون» ، دستور حکیمانه ی خداوند در خصوص پوشش، نه برای محدودیت بلکه به منظور مصونیت، تأمین آرامش روانی، استحکام پیوند های خانوادگی، استواری اجتماع و پاسداشت مقام انسانیت بوده است. زینب کبری سلام الله علیها بانویی سرشار از بینش و بصیرت بود که با سیره و سخن خود «فرهنگ برهنگی» و «برهنگی فرهنگی» دیروز و امروز را مورد تعرض قرار می دهد، و با این کار الگویی ماندگار از شخصیت خویش به یادگار گذارد. ایشان در دامان مادری پرورش یافته است که وصیت می کند پیکرش را در تابوتی بگذارند که از دیواره های بلند برخوردار باشد تا از انظار نامحرمان به دور باشد، تجلی صفات این مادر در تمام مراحل زندگی زینب سلام الله علیها آشکار می شود، به گونه ای که حتی در دوران سخت اسارت هم، بر عفت خود پای می فشارد. حاصل اینکه زنان با الهام از این بانوی بزرگوار می توانند با پوششی زینبی در جوامع مشغول کار و فعالیت باشند بدون اینکه هیچ مشکلی برای آنان بوجود آید.
زنان با الهام از این بانوی بزرگوار میتوانند با پوششی زینبی در جوامع مشغول کار و فعالیت باشند بدون اینکه هیچ مشکلی برای آنان بوجود آید
3-6- صبر و شکیبایی
موضوع شگفت انگیز صبر و شکیبایی فقط یک موضوع اخلاقی نیست بلکه پدیده ای روانی است که مشکلات بسیاری را در مقابل خود محو و نابود می سازد و موفقیت های شایانی نصیب صابر و بردبار می کند. صبر آگاهانه شخصیت انسان را تعالی می بخشد، زیرا در بردباری خودآگاهانه، روح عالی ترین مقاومت را در مقابل هجوم انگیزه ها و عوامل ناخودآگاه نشان می دهد.
اگر بخواهیم یک الگوی صبر برای افراد معرفی کنیم بدون شک باید از حضرت زینب سلام الله علیها نام ببریم. زیرا این بانوی گرامی در برابر سخت ترین شرایط طاقت فرسا سر تسلیم و رضا در برابر خداوند فرو می آورد و بردباری را پیشه می سازد، به گونه ای که اعجاب همگان را برمی انگیزد و امام سجّاد علیه السّلام وقتی وارد گودال قتلگاه می شود دچار بی تابی می گردند در این حال حضرت زینب سلام الله به ایشان می فرماید غمگین مباش و بی تابی مکن به خدا سوگند این پیمان رسول خدا صلی الله علیه و آله با خداست. صبر این بانوی بزرگوار سکوت عدالت را شکست و ضمیر خاموش بشریت را روشن کرد و تعجب ملایک را برانگیخت. انسان امروزی می تواند از حضرت زینب سلام الله علیها الگو بگیرد و با صبر در برابر سختی ها به کمال و سعادت برسد.
اگر بخواهیم یک الگوی صبر برای افراد معرفی کنیم بدون شک باید از حضرت زینب سلاماللهعلیها نام ببریم. زیرا این بانوی گرامی در برابر سختترین شرایط طاقتفرسا سر تسلیم و رضا در برابر خداوند فرو میآورد و بردباری را پیشه میسازد، بهگونهای که اعجاب همگان را برمیانگیزد.
3-7- شجاعت
حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله شجاع ترین مردم را کسی می داند که بر هوای نفس خود غالب شود.
یکی از الگوهای عملی شجاعت حضرت زینب سلام الله علیها می باشد که در حادثه ی کربلا نه تنها ایمانش ضعیف نشد بلکه قوت قلبش به برکت اتصال به خداوند، دلیرترین مردان را حیرت زده کرد. وی در زمانی شجاعت خود را بروز می دهد که حکومت ظالم بنی امیه مهر خاموشی بر دهان همه زده است و بعد از امام حسین علیه السّلام هیچ کس جرأت مبارزه ی علنی و افشاگری با حکومت یزید را ندارد جز حضرت زینب سلام الله علیها. وی با بی اعتنایی وارد مجلس ابن زیاد شد. ابن زیاد پرسید این زن کیست؟ زینب سلام الله علیها جوابی به او نداد پس وی برای تحقیر حضرت گفت «ستایش خدای را که شما را رسوا کرد و شما را کشت و سخنهای دروغتان را نمایان کرد. ایشان در پاسخ فرمودند: ستایش خدای را که ما را با پیامبری چون محمد صلی الله علیه و آله گرامی داشت. بدان که فاسق رسوا شد و دروغگو انسان نابکار است که آن هم غیر از ما (خاندان نبوت) است یعنی فاسق و فاجر شمایید. …» این شجاعت زینب چنان یزید سرمست را به ذلت کشاند که او را پشیمان نمود و مردم نیز چهره ی پلید یزید را به خوبی شناختند. «سرچشمه ی این قدرت زینب، ایمان به خداست و انسان مؤمن دارای عزت و شوکت بوده، و ذلت در او راه ندارد»
سرچشمه ی این قدرت زینب، ایمان به خداست و انسان مؤمن دارای عزت و شوکت بوده، و ذلت در او راه ندارد
فهرست منابع و مآخذ
1- قرآن کریم
2- لسان العرب، ابن منظور؛ قم، نشر ادب حوزه، 1405، ج14
3- جمع نویسندگان؛ دائرة المعارف تشیع، تهران، انتشارات شهید سعید محبی، 1373، ج4
4- فرهنگ علوم رفتاری، علی اکبر شعاری نژاد، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1375ش
5- مفردات فی غریب ال قرآن، حسین ابن محمد راغب اصفهانی، بی جا، دارالمعرفه، 1428 ق
6- المیزان، طباطبایی، حسین، ج ٢،ص 271، انتشارات دارالعلم، ١٣٦٢
7- ریاحین الشریعه، محلاتی، ذبیح الله، ج3، ص79، دارالکتب الاسلامیه، ١٣٦٩
8- زینب بانوی شجاع قهرمان کربلا، بنت الشاطی، عایشه، مهدی آیت الله زاده نایینی و حبیب چایچیان، چاپ پنجم، تهران، امیرکبیر، 1348
9- وسایل الشیعه، حرعاملی، محمدابن حسن، شیخ فضل الله نوری و شیخ عبدالرحیم ربانی شیرازی، موسسه آل بیت ، جلد 10؛ قم، 1409 ق
10- حضرت زینب سلام الله علیها پاسدار ارزشها، حسین علوی مهر، مجله پزشکی کوثر، ش6
11- الموفق ابن احمد بن المالکی خوارزمی، مناقب الطبع جامعه مدرسین
12- درودگر، محمدجواد، مقاله اسفار زینبی در سفر حسینی،نشریه مطالعات راهبردی زنان، تابستان 1384، شماره 28